Аллома

                                                                                                

                         

Мӯсафеде дар як деҳаи дурдаст ба дӯши худ кӯлбори вазнинеро бо машаққати тамом бардошта мебурд. Дар роҳ чанд нафар аз ӯ мепурсанд, ки дар ин халта чӣ дорӣ? Ӯ ҷавоб медиҳад: Бори дунё.

Як нафар дар асри ХХ ба кулли мушкилиҳои иқтисодиву иҷтимоӣ нигоҳ накарда, «бори адабиёт»-ро ба дӯш гирифта, то ҷои лозим бурда расонд, ки бидуни шак ин шахси серғайрат ва чолок устод Садриддин Саидмуродхоҷа Айнӣ мебошад. Ва фикр мекунам, ин бори Айнӣ ҳамон бори дун±и андеша мебошад, ки дар қи±с ҳарду тахминан як борро мебурданд, яъне бори тафаккури инсон.

Ё дар ҳар даврае як доҳӣ зуҳур мекунад ва барои халқ чун раҳнамо хидматҳои худро ба анҷом мерасонад. Дар қатори беҳтарин намояндагони адабиёти дунё мисли Фридрих Нитше, Жон Пул Сортр, Робиндронат Такур, Тоҳо Ҳусайн, Луи Арагон ва дигарон номи Садриддин Айниро ҳам бо ифтихор ба забон овардан мумкин аст, ки маҳз, ба воситаи эҷодиёти худ фарҳанги миллии моро дар перояи нав ба ҷаҳониён шиносонид. Мавсуф дар эҷоди асарҳои бадеӣ ва илмӣ-адабӣ истеъдоди фавқулоддае дошт, ки инро аз мутолиаи осори ӯ амиқтар мушоҳида кардан мумкин аст. Дар соҳаи назму наср аз овони дар мадрасаҳои Бухоро таҳсил кардан дастовард дошт, аз ҷумла назми ӯ бештар ба назар мерасид, ки Садри Зиё бо сатрҳои зерин вайро тавсиф намудааст:

Ба назму ба насри сухан довар аст,

Вале назмаш аз насри ӯ хуштар аст.

Дар яке аз навиштаҳои худ Устод Айнӣ таъкид мекунад, ки чорчӯбаи назм ба ман тангӣ карду ба наср гузаштам, албатта, ин сухани хоксоронае беш нест. Аз ҷониби дигар маълум буд, ки барои тасвири ҳаёти воқеии мардум танҳо шеър кифоят намекард ва бадеияти шеър садде барои баёни васеътари мазомини иҷтимоии даврони зиндагии муаллиф мешуд. Ба ин боис бештар ба навиштани осори насрӣ таваҷҷӯҳ намуд. Медонист, ки барои ифода кардани мавзӯъҳои талаби давр дар назм ҳамроҳаш «шоири ҷаррор»-Абулқосими Лоҳутӣ ҳаст, аммо майдони наср баъд аз Аҳмади Дониш холӣ менамояд. Бо вуҷуди ин, шеъри «Марши ҳуррият», ки соли 1918 эҷод шуда буд, аввалин намунаи шеъри навин дар адабиёти форсӣ-тоҷикӣ эътироф шудааст. Нимо Юшиҷ бошад, пас аз 4 сол, яъне соли 1922 манзумаи «Афсона»-ро, ки намунаи аввалини шеъри нави форсӣ медонанд, эҷод карда буд.

Садриддин Айнӣ на ба танҳоӣ, балки бо тарбияи як зумра шогирдон дар равияи назму наср ва нақди адабӣ бори адабиётро дар солҳои 30-40 ба пеш бурд. Пайрав Сулаймонӣ, Ҳабиб Юсуфӣ, Ҳаким Карим, Раҳим Ҳошим, Абдусалом Деҳотӣ, Сотим Улуғзода, Ҷалол Икромӣ Расул Ҳодизода, Тӯрақул Зеҳнӣ ва чанде дигарон ҳама парвардагони мактаби адабии ӯ ба ҳисоб мераванд, ки бо маслиҳату пешниҳодҳои Айнӣ дар эҷоди осори худ даст зада, адабиёти навини тоҷикро инкишоф ва такомул доданд. Устод Айнӣ чун намунаи «хиради халқ»(таъбири Хуршеда Отахонова) дар миёни аҳли адабу фарҳанги миллии мо шинохта шудааст.

Ба далели он ки Айнӣ ниҳоят шахси гарму сардии рӯзгорро дидаву бо пастиу баландии ҳаёт шинос буд, бо адабиёт ҳам эҳтиёткорона муносибат дошт ва барои некро аз баду коҳро аз дон ҷудо кардан ба худбиниву саросемагӣ роҳ надодааст. Бори адабиётро дар тӯли зиндагии рангорангу пур аз тазоди худ ҷасоратмандона то наслҳои нав оварда расонд, ки имрӯз ҳар як зиёӣ бо ин алломаи тамаддуни Шарқ ифтихор дорад. Ҳангоми барҳаёт будан дар мавриди осори С. Айнӣ хеле кам мавод ба нашр расидааст, яке аз сабабҳои ин ҳам бо фурӯтанӣ ба ин кор роҳ надодани худи ӯст.

Дар давраи Аморати Бухоро соли 1917 Айниро барои дарра задан ба назди остонаи арки амир меоранд, ки Тӯрақул Зеҳнӣ дар он ҷо ҳозир будааст. Ӯ нақл мекунад: «Як вақт як бағал таёқи сафеди зарангро ба рӯи тахтапул оварда партофтанд. Аз паси он ситамдидаеро кашон-кашон оварда, як одами ғӯл ба пушташ бардошту тахтапушташро луч карда, ду кас бо таёқи сафеди заранг мувофиқи амри фармондеҳе ба задан сар карданд, чун «бир» мегуфт, ду кас яктогӣ мезаданд, вақте ки «икки» мегуфт, боз он ду кас яктогӣ мезаданд, яъне ба ҳар шумора ду бор мезаданд. Охир ба 75 расид ва таёқхӯрдаро бурданд.» Ин нуктаҳо нишон медиҳад, ки амир барои роҳ надодан ба ташвиқоти ҷадидҳо аввал Айниро ба зери зулму истибдод мегирад. С. Айнӣ чунон иродаи мустаҳкаме доштааст, ки баъди додарашро куштан ва ба ҷисми худаш латма задан ҳам аз роҳу андешаи худ намегардад.

Бухоро зодгоҳи Айнӣ мебошад, барои ҳамин тасвири он дар осори ӯ бештар эҳсос мегардад. Охирон сафари С. Айнӣ ба Бухоро соли 1949 ҳамроҳи Ҷ. Икромӣ ва С. Улуғзода барои ҷамъ кардани маводи «Ёддоштҳо» сурат гирифтааст.

Намояндаи адабиёти туркман Бердӣ Карбобоев ҳам таъсири осори устодро дар адабиёти сарзамини Мовароуннаҳр одилона эътироф намуда буд: «Айнӣ фақат падар ва устоди адабиёти ... тоҷик набуда, балки падар ва устоди ҳамаи адабиётҳои Осиёи Марказӣ мебошад.»

Чингиз Айтматов дар бораи Айнӣ навиштааст: Дар мавҷҳои таърих халқро нишон додан аз ракурсҳои Айнӣ мебошад. Айнӣ асарҳои хурду калони аҷоиб бисёр дорад, ман мутолиакунандагонро барои шинос шудан бо қиссаи ҳаҷвии ӯ  «Марги судхӯр» даъват мекунам. Дар он ҷозибаи ниҳоят зиёд мавҷуд аст.

Умедворам, ки ба ин санъаткорони сухан (Садриддин Айнӣ ва Мухтор Авезов - Х.Ҳ.) муроҷиат карданро мутолиакунандагон аз ман ибрат мегиранд.» Аз ин гуфтаҳо бараъло аён мешавад, ки Ч. Айтматов ҳам ба хотири услуб ва мазмуни бой доштан ба осори Айнӣ муроҷат мекардааст.

Донишманди Афғонистон Сарвари Гӯё, ки соли 1945 бо устод Айнӣ вохӯрдааст, дар як асари худ менависад: «Ман одамеро, ки ба Айнӣ баробар шуда тавонад, надидаам.» 

Барои пешрафти насри реалии Айнӣ таъсири М. Горкӣ хеле назаррас аст. Инро худи устод низ эътироф кардааст. Бо вуҷуди забони русиро хуб надонистан асарҳои Горкийро дастрас намуда, бо мулоҳиза дида мебарояд. Аммо С. Айнӣ афсӯс мехӯрад, ки бо ин нависандаи пешқадам дер шинос шудааст. Ба таъбири М. Турсунзода яке аз сабабҳои хонданӣ буданӣ асарҳои устод Айнӣ ин «ҳар доим бар машаққати нависандагӣ ғолиб омадан»-и ӯ мебошад.

Таълифи «Намунаи адабиёти тоҷик» кори қаҳрамононаи Айниро дар роҳи худшиносии миллии мардуми Варорӯд нишон медиҳад ва далели зиракиву мавқеъшиносии ӯст.

Корҳои тадқиқотии ӯ дар мавриди Устод Рӯдакӣ, Фирдавсӣ, Абӯалӣ ибни Сино, Камоли Хуҷандӣ, Саъдии Шерозӣ, Зайниддин Восифӣ, Алишер Навоӣ ва Мирзо Бедил нишон медиҳад, ки дар адабиётшиносии тоҷик хиштҳои аввалинро гузошта, садҳо нафарро ба ин ҷода дар овони зиндагӣ раҳнамо будааст.

Устод Айнӣ тарҷумаи ҳоли худро дар шакли «Ёддоштҳо» (солҳои 1949-1951) таълиф кард, ки он аз 4 ҷилд иборат буд, аммо то 4-5 соли аввали асри ХХ-ро фаро мегирифту халос. Яъне, умр вафо накард, то ба шакли мукаммал воқеаҳои таърихии худ дидаву шунидаро барои пасояндагон навишта ба итмом расонад.

Имрӯз баъзе аз муҳаққиқон кӯшидаанд, ки симову қиёфа ва характерҳои Устодро ба воситаи асарҳои худи ӯ тадқиқ намуда, пешкаши умум гардонанд. Вале то ҳанӯз ин кӯшишҳо ба таври бояду шояд анҷом нагирифтааст.

Яке аз донишмандони барҷастаи адабиёти ӯзбек Иброҳим Ҳаққул дар мақолае, ки зери унвони «Устод» ба нашр расондааст, аз устод Айнӣ бо эҳтиром ёд карда, мавқеъ ва нақши ӯро дар адабиёти ӯзбек алоҳида зикр карда мегузарад. Ба гуфтаи И. Ҳаққул устод Айнӣ барои аз ҷанг баргардонда, ба шоҳроҳи адабиёт сафарбар кардани намояндаи адабиёти ӯзбек Абдулло Қаҳҳор хидмати босазое кардааст. Ҳанӯз осори Айнӣ ба таври бояду шояд тадқиқ нагардидааст ва дар ин маврид саҳлангорӣ кардани зиёиён як падидаи қафомонии адабиёт шуданаш аз эҳтимол дур нест.

Садриддин Айнӣ чун Аллома Иқболу Аблуқосими Лоҳутӣ барои бедориву огоҳии мардуми Шарқ  асарҳои гаронбаҳояшро таълиф намуда, имрӯз чун ситорае дурахшон дар осмони фарҳангу тамаддуни ҷаҳонӣ барои парокандасозии зулмати ҷаҳлу заъфи ҷомеа шуо меафканад. Банда бар он фикрам, ки устод Айниро на танҳо дар доираҳои танг, балки дар доираи васеи тамаддуни мардуми форс-тоҷик аллома намудан авлост. Зеро асарҳои гаронбаҳояш дар ҷабҳаҳои гуногун собит менамояд, ки бидуни шак, ӯ алломаи тамаддуни мо дар охири асри Х1Х ва марҳилаи аввали асри ХХ мебошад. Аввалин касе ҳам, ки ӯро аллома ном бурдааст, Саид Нафисӣ буд.